Πώς διδάσκουμε στους μαθητές των μικρών τάξεων του Δημοτικού να ξεχωρίζουν το ρήμα από το ουσιαστικό; Κάποιοι δάσκαλοι μαθαίνουν στα παιδιά ότι ρήματα είναι οι λέξεις που σημαίνουν ότι κάποιος κάνει κάτι ή παθαίνει κάτι ή βρίσκεται σε μια κατάσταση. Αντίθετα, ουσιαστικά είναι οι άνθρωποι, τα ζώα, τα φυτά, τα πράγματα. Φυσικά κάποιος λέει κάτι περισσότερο και κάποιος κάτι λιγότερο, αλλά αυτό είναι το βασικό σκεπτικό. Εξηγούν δηλαδή την έννοια του ρήματος και την έννοια του ουσιαστικού. Για αυτόν τον λόγο θα ονομάσω το συγκεκριμένο κριτήριο εννοιολογικό.
Εγώ δεν το χρησιμοποιώ. Απεναντίας, διδάσκω στα παιδιά ότι τα ρήματα είναι οι λέξεις που κλίνονται με τις προσωπικές αντωνυμίες, ενώ ουσιαστικά είναι οι λέξεις που κλίνονται με τα άρθρα. Δεν το λέω έτσι ακριβώς, γιατί δε θα το καταλάβει κανείς, αλλά νομίζω ότι έγινα κατανοητός. Επειδή αποσιωπώ τις εννοιολογικές διαφορές και στηρίζομαι αποκλειστικά σε μια μηχανική διαδικασία, θα ονομάσω το δικό μου κριτήριο μηχανικό.
Γιατί το κάνω; Ο πρώτος λόγος είναι ότι η διαφορά του ουσιαστικού από το ρήμα είναι βαθύτερη από αυτή που υπονοεί το εννοιολογικό κριτήριο. Λ.χ., οι λέξεις τρέξιμο, κούραση, ύπνος, ξεκούραση είναι ουσιαστικά, αλλά δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστούν από τα παιδιά, αφού δεν είναι ούτε ζώα ούτε άνθρωποι ούτε φυτά ούτε πράγματα. Κλίνονται όμως με τα άρθρα κι αυτό αρκεί για να τα αναγνωρίσεις. Κι αυτό συμβαίνει επειδή, αν διαβάσουμε τη γραμματική του Τριανταφυλλίδη, τη γραμματική του Δημοτικού στη σελίδα 63, τη γραμματική του Γυμνασίου στη σελίδα 31 ή ρίξετε μια ματιά εδώ, θα διαπιστώσουμε ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, η έννοια του ουσιαστικού είναι ευρύτερη και περιλαμβάνει τους τόπους, τις ενέργειες, τις καταστάσεις, τις ιδιότητες. Άρα, το εννοιολογικό κριτήριο, αν και φαίνεται η λογική λύση, ουσιαστικά συσκοτίζει την πραγματικότητα, καθώς τα παιδιά αδυνατούν να αναγνωρίσουν απλές καθημερινές λέξεις ως ουσιαστικά, αν μείνουν μόνο σε αυτό.
Ο δεύτερος λόγος είναι η βαθύτερη μου πεποίθηση πως είναι αδύνατον να κατανοήσουν την έννοια του ρήματος και του ουσιαστικού παιδιά τόσο μικρής ηλικίας. Σίγουρα κάποια στιγμή πρέπει να ξεφύγουμε από το μηχανικό κριτήριο και να φτάσουμε στις αντίστοιχες έννοιες, αλλά δεν είναι δουλειά της Α' ή της Β' Δημοτικού αυτό. Βεβαίως, δεν έχω το αλάθητο. Γράφω τι κάνω, μήπως και το δει κάποιος συνάδελφος και προκληθεί ένας εποικοδομητικός διάλογος. Βαστώ μικρό καλάθι για την πραγματοποίηση του διαλόγου, αλλά ποιος ξέρει; Κάποιος μπορεί και να το τολμήσει...
Σχόλια
Προφανώς, μπορούν να λειτουργήσουν και οι δύο τρόποι παράλληλα. Η γυναίκα μου, που έχει δουλέψει περισσότερα χρόνια από μένα σε μικρές τάξεις, αυτό εφαρμόζει. Λύνεις αδιέξοδα. Νομίζω όμως ότι από τη στιγμή που μπορείς να κάνεις τη δουλειά χρησιμοποιώντας μόνο το μηχανικό κριτήριο ίσως και να μη χρειάζεται να χάνουμε χρόνο με το εννοιολογικό κριτήριο. Τον χρόνο που θα εξοικονομήσουμε μπορούμε να τον χρησιμοποιήσουμε κάπως αλλιώς, π.χ., να διδάξουμε στους μαθητές πώς να κατανοούν κείμενα, ένα κομμάτι της δουλειάς μας αρκετά παραμελημένο, ειδικά στις μικρές τάξεις.
Βέβαια, για να είμαι ειλικρινής, τα πράγματα περιπλέκονται όταν μπαίνουν στο παιχνίδι και τα επίθετα, αλλά ας σταματήσω εδώ κι ας μην επεκταθώ, εκτός κι αν το προτιμάς.