Παιδαγωγική Επιστήμη: πότε θα καταλάβουμε την αξία της;

Έχεις ένα τεστ σε τρεις μέρες. Αναρωτιέσαι: «Να διαβάσω από λίγο κάθε μέρα ή να διαβάσω μαζεμένα την τελευταία μέρα;». Πώς είναι δυνατόν να απαντήσεις αυτήν την ερώτηση, επειδή είσαι πολύ καλός φυσικός, χημικός, βιολόγος, μαθηματικός, θεολόγος ή φιλόλογος; Από πότε οι συγκεκριμένες επιστήμες ασχολούνται με αυτά τα ερωτήματα; Πώς είναι δυνατόν να πιστεύουμε ότι μπορεί να διδάξει κάποιος χωρίς βαθιές γνώσεις της Παιδαγωγικής Επιστήμης;

Γίνεται να μάθεις να διαχειρίζεσαι μια τάξη σπουδάζοντας Φυσική, Χημεία, Βιολογία, Μαθηματικά, Θεολογία, Φιλολογία; Πώς θα μάθεις ότι στην τάξη επικρατεί αναταραχή: επειδή δεν υπάρχουν σαφείς κανόνες, σαφείς ρουτίνες· επειδή δεν μπορείς να επαινείς ένα έφηβο δημόσια αλλά μόνο κατ' ιδίαν· επειδή ο φόβος της αποτυχίας και η επαναλαμβανόμενη αποτυχία ωθεί τους μαθητές στη φασαρία· επειδή εσύ ο ίδιος, ο εκπαιδευτικός, δε σέβεσαι τους μαθητές σου;

Ιδρύθηκαν τα τμήματα του Φυσικού, του Χημικού, του Βιολογικού, για να μελετούν τις λανθασμένες ιδέες των παιδιών για τη φύση, αλλά και το πώς είναι δυνατόν να τις αλλάξουμε; Ο Νεύτωνας, ο Παστέρ, ο Δαρβίνος αυτά μελετούσαν; Μήπως τα φιλολογικά τμήματα ανακάλυψαν την πολυαισθητηριακή μέθοδο ως την πλέον ενδεδειγμένη μέθοδο διδασκαλίας για όσους δυσκολεύονται να μάθουν ανάγνωση; Ή μήπως ασχολούνται με τους καλύτερους τρόπους διδασκαλίας της ορθογραφίας;

Η Παιδαγωγική Επιστήμη είναι η επιστήμη της διδασκαλίας. Όσο και να την υποτιμάς, θα τη συναντάς μπροστά σου. Θα τη συναντάς όταν δε θα σε προσέχουν, όταν δε θα μαθαίνουν, όταν θα διαλύουν την τάξη. Δεν μπορείς να διδάξεις χωρίς βαθιές γνώσεις του αντικειμένου το οποίο καλείσαι να διδάξεις και χωρίς βαθιές γνώσεις της Παιδαγωγικής Επιστήμης. Αυτά τα δύο πάνε χέρι χέρι όπου και να διδάσκεις, από τον παιδικό σταθμό μέχρι την εκπαίδευση ενηλίκων. Ελπίζω κάποτε να το καταλάβουμε όλοι.

Για τους μαθητές μου.

Δεν είχα νιώσει ποτέ την ανάγκη να γράψω ένα κείμενο για να αποχαιρετήσω τους μαθητές μου. Δεν εννοώ ανοησίες που διαβάζουμε στις γιορτές λήξης. Μιλώ για κείμενο μεστό. Δεν ξέρω κι αν μπορώ να το κάνω, αν μπορώ να γράψω για παιδιά· πάντα γράφω για μεγάλους. Ήδη έβαλα τη λέξη «μεστό» κι άντε να σας την εξηγήσω τώρα... 

Ό,τι κι αν νιώθετε για μένα αυτήν τη στιγμή θα αλλάξει με το πέρασμα του χρόνου. Ποτέ πάλι δε θα είμαι τόσο σημαντικός όσο τώρα. Έτσι είναι η σχέση δασκάλου–μαθητή. Καταδικασμένη να πεθάνει. Τους περισσότερους από σας δε θα τους ξαναδώ, και για όσους δω —ελάχιστη ώρα κρατούν αυτές οι συναντήσεις— ελπίζω να είμαι μια ευχάριστη φιγούρα.

Ονειρευτείτε, ονειρευτείτε όσο πιο δυνατά μπορείτε! Μην ακούσετε όσους σας πουν ότι τα όνειρα δεν πραγματοποιούνται. Τα δικά τους όνειρα δε βγήκαν αληθινά· εσάς τι σας νοιάζει; 

Ακόμα κι αν πάνε όλα στραβά, ακόμα κι αν δεν υπάρχει ελπίδα, συνεχίστε. Κανείς δεν ξέρει κάποιον που τα παράτησε και βγήκε νικητής. Και υπάρχει κάτι πιο άδικο από το να παρατήσεις τα όνειρά σου;

Θα μπορούσα να συνεχίσω να σας γράφω ευχές και συμβουλές, αλλά πρέπει κάποτε να σας πω και όλη την αλήθεια. Και η αλήθεια είναι πως ό,τι κι αν κάνετε, η αποτυχία θα έρθει. Ξανά και ξανά, πιθανότατα συχνότερα από όσο θέλετε. Είναι φυσιολογικό. Συμβαίνει σε όλους μας. Κάποιοι συνεχίζουν την προσπάθεια και κάποιοι σταματούν. Ελπίζω να σας έμαθα να συνεχίζετε.

Για την κατάργηση των αρχαίων στο γυμνάσιο

Είμαι υπέρ της κατάργησης της διδασκαλίας των αρχαίων στο γυμνάσιο. Στον συνεχιζόμενο διάλογο θα ήθελα να προσθέσω κάποια στοιχεία τα οποία δεν έχω δει να τα αναφέρει κανείς. Ουσιαστικά, θα προσπαθήσω συνοπτικά να αναφέρω πτυχές της διδασκαλίας του γλωσσικού μαθήματος οι οποίες στην Ελλάδα αγνοούνται. Πρώτα, όμως, δεν μπορώ να αντισταθώ σε μία πρόκληση.

Δεν είναι δυνατόν τον εικοστό πρώτο αιώνα να λες ότι τα αρχαία εξασκούν την κριτική σκέψη. Είναι αστείο και δείχνει ότι ο συνομιλητής δεν γνωρίζει καθόλου τη σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία. Το πιο σύντομο που μπορώ να αναφέρω είναι ένα κείμενο που συνοψίζει τους σύγχρονους προβληματισμούς. Έχει και βιβλιογραφία. Αν βρείτε πουθενά τα αρχαία ελληνικά να μου το πείτε. Εγώ, όσο και να έψαξα, δεν το κατάφερα.

Πηγαίνοντας στη γλώσσα τώρα και μιλώντας απλά, θα αναφέρω ότι στο γλωσσικό μάθημα οι μαθητές πρέπει να κατανοούν τον γραπτό και τον προφορικό λόγο σε ικανοποιητικό βαθμό, αλλά και να εκφράζονται ικανοποιητικά γραπτώς και προφορικώς. Θα ξεκινήσω με την κατανόηση των γραπτών κειμένων. Κατ' αρχάς, η αναγνωστική κατανόηση επηρεάζεται από τις γνώσεις που έχει ο αναγνώστης για τη δομή του κειμένου. Δηλαδή, πώς είναι δυνατόν να σχεδιάσεις ένα κείμενο, πόσες πρέπει να είναι οι παράγραϕοι και ποιο το περιεχόμενό τους. Αλλιώς οργανώνεις τις λέξεις όταν προσπαθείς να πείσεις τον αναγνώστη ποιο κόμμα να ψηϕίσει στις επερχόμενες εκλογές κι αλλιώς όταν αφηγείσαι πώς πέρασες στις διακοπές σου. Αν ο αναγνώστης μαντέψει —από τον τίτλο, τις εικόνες, τον πρόλογο— τη δομή, θα κατανοήσει καλύτερα το κείμενο. Φυσικά, οι πιθανές δομές είναι πάρα πολλές, μιας και έχουμε πάρα πολλά διαϕορετικά κείμενα: βιογραϕίες, περιλήψεις, αγγελίες, οδηγίες, συνταγές, δοκίμια, επιστημονικά άρθρα, δημοσιογραϕικά άρθρα, συνεντεύξεις κ.τ.λ. Κι όλα αυτά οφείλουμε να τα διδάξουμε στο σχολείο. Αλλιώς πώς θα τα μάθει ο μαθητής; Αυτονόητο είναι ότι αυτές τις δομές θα τις διδάξεις πιο εύκολα αν τα παιδιά αναλύσουν κείμενα στα νέα ελληνικά παρά στα αρχαία. Εξάλλου, στα αρχαία ελληνικά δε θα βρεις επιστημονικά ή δημοσιογραφικά κείμενα. Κάποια πράγματα γράφονται αναλυτικότερα εδώ, εδώ κι εδώ. Αυτή η γνώση είναι απαραίτητη και όταν γράφουμε, αλλά για τον γραπτό λόγο θα μιλήσω σε λίγο. 

Δεύτερον, η κατανόηση του γραπτού λόγου εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφερόμαστε κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης. Δηλαδή, άλλα θα καταλάβει κάποιος που δεν είναι συγκεντρωμένος στο κείμενο την ώρα που το διαβάζει κι άλλα αυτός που κρατά σημειώσεις, σχηματίζει ερωτήσεις που προσπαθεί να απαντήσει, κατασκευάζει εννοιολογικούς χάρτες, προβλέπει τι θα γράψει στη συνέχεια ο συγγραϕέας, γράϕει περιλήψεις, σκέϕτεται πιθανές αντιρρήσεις στα λεγόμενα του συγγραφέα ή επεκτείνει τη σκέψη του. Αυτός που, όπως λέμε στην παιδαγωγική, χρησιμοποιεί στρατηγικές κατανόησης κειμένου. Οι στρατηγικές κατανόησης δεν αναπτύσσονται από μόνες τους σε όλους τους μαθητές, με αποτέλεσμα να πρέπει να διδαχτούν συστηματικά, φέρνοντας σε επαφή τα παιδιά με ποικιλία κειμένων σε όλα τα μαθήματα στα οποία οι μαθητές καλούνται να τις εφαρμόσουν. Είναι μια επίπονη και χρονοβόρα διαδικασία τόσο για τον εκπαιδευτικό όσο και για τον εκπαιδευόμενο. Γιατί ας μην ξεχνάμε πως οι μαθητές οφείλουν να ασκούνται σε ολοένα και δυσκολότερα κείμενα, επομένως δεν μπορείς να πεις ποτέ ότι η διδασκαλία ολοκληρώθηκε. Μία από τις πιο γνωστές και αποτελεσματικές μεθόδους διδασκαλίας είναι η αμοιβαία διδασκαλία (reciprocal teaching) η οποία είναι παντελώς άγνωστη στην Ελλάδα. Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να δείτε εδώ κι εδώ. Κι αυτές τις στρατηγικές θα τις μάθεις πιο εύκολα αν τις εφαρμόσεις σε νεοελληνικά και όχι σε αρχαιοελληνικά κείμενα. Ουσιαστικά, δε σου προσφέρουν κάτι τα αρχαία ελληνικά στη διδασκαλία της κατανόησης του κειμένου.

Μία ένσταση θα μπορούσε να είναι ο εμπλουτισμός του λεξιλογίου. Αρκετοί θεωρούν ότι τα αρχαία εμπλουτίζουν το λεξιλόγιο. Προϕανώς το πλούσιο λεξιλόγιο χρειάζεται. Το θέμα είναι αν η ανάπτυξη του λεξιλογίου έρχεται με τα αρχαία. Η γνώμη μου είναι πως όχι. Επιστημονικοί όροι όπως πρωτογενές πλεόνασμα, δευτερογενές πλεόνασμα γίνονται κατανοητοί αν γνωρίζεις την οικονομική επιστήμη, από την οποία προέρχονται, και όχι την αρχαία ελληνική γλώσσα και συνακόλουθα την ετυμολογία. Αν θες να εμπλουτίσεις το λεξιλόγιό σου πρέπει να ανατρέξεις στο σήμερα και όχι στο χτες. Άλλη είναι η σημασία της λέξης κρούση για έναν ϕυσικό και άλλη για τους υπόλοιπους ελληνόϕωνους. Και η ειδική σημασία των εννοιών κρούση, κλιματική αλλαγή, οικονομική ύϕεση, πληθωρισμός τόσο στη ϕυσική όσο και στην οικονομική επιστήμη, εξέλιξη στη βιολογία δεν κατακτώνται από τα αρχαία, αλλά από τη μελέτη των αντίστοιχων επιστημών. Επίσης, πολλές από τις λέξεις που χρησιμοποιούμε είτε είναι μεταγενέστερες των αρχαίων ελληνικών (ποδοσφαιροποίηση) είτε έχουν αλλάξει σημασία με την πάροδο του χρόνου (νερό) είτε προέρχονται από ξένες γλώσσες (πολυθρόνα) ή είναι μεταφραστικά δάνεια (ποδόσφαιρο). Αυτές πώς θα τις μάθουμε; Με τον παραδοσιακό τρόπο: διάβασμα. Διάβασμα χρειάζεται και όχι αρχαία. Αλλιώς οι κλασικοί ϕιλόλογοι θα κατανοούσαν τα πάντα.

Χωρίς να έχω εξαντλήσει το θέμα της κατανόησης της ανάγνωσης (όποιος θέλει μπορεί να διαβάσει κι άλλα εδώ, εδώ, εδώ, εδώ κι εδώ), θα περάσω στο γράψιμο. Πώς περίπου πρέπει να γίνεται το μάθημα σήμερα; Οι μαθητές σχεδιάζουν και στη συνέχεια γράφουν κείμενα στο σχολείο, ώστε να ξέρει ο καθηγητής το επίπεδο της τάξης και να προσαρμόζει τη διδασκαλία του στις ανάγκες τους. Αν τα παιδιά γράφουν μόνο στο σπίτι πώς θα γνωρίζει αν τα κείμενα είναι δικά τους ή άλλων; Μόλις τελειώσει η συγγραφή τα κείμενα διορθώνονται και μέσα στην τάξη. Ο μαθητής διορθώνει το κείμενό του μόνος του, διορθώνει κείμενα συμμαθητών του, ενώ και ο φιλόλογος προτείνει διορθώσεις ως πιο έμπειρος συγγραφέας. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί ενσωματώνει και άλλες δεξιότητες, αυτές δηλαδή που απαιτούνται τόσο στην αυτοδιόρθωση των κειμένων του όσο και στη διόρθωση από τον ίδιο κειμένων άλλων ανθρώπων. Νομίζω ότι η αξία αυτών των δεξιοτήτων είναι προφανής. Φυσικά, το γράψιμο ξεκινά από την ανάγνωση κειμένων που λειτουργούν ως συγγραφικά υποδείγματα. Ο εκπαιδευτικός επιχειρεί σε πρώτη φάση να φανερώσει τα μυστικά της συγγραφής των συγκεκριμένων υποδειγμάτων στους μαθητές. Στη συνέχεια τα παιδιά καλούνται να γράψουν αντίστοιχα έργα. Άνετα, επομένως, μπορεί να χαθούν και 2 διδακτικά δίωρα για να γραφτεί ένα μόνο κείμενο. Αυτή είναι η σύγχρονη πρακτική που επιτάσσει η παιδαγωγική επιστήμη αλλά και το υπουργείο. Για να μη νομίζετε ότι αυτά τα λέω εγώ, ρίξτε μια ματιά εδώ, εδώ, εδώ, εδώ για να συνειδητοποιήσετε την πολυπλοκότητα της διδασκαλίας της συγγραφής κειμένων, την οποία εγώ πολύ απλοϊκά αναφέρω. Αυτό που δεν μπορώ να καταλάβω είναι πού μπαίνουν τα αρχαία σε αυτήν τη διαδικασία. Τα κείμενα που θα λειτουργήσουν ως πρότυπα πρέπει να είναι στα νέα ελληνικά και τα κείμενα που θα γράψουν οι μαθητές πάλι στα νέα ελληνικά θα είναι. Τα αρχαία τι θα προσφέρουν;

Το ξέρω ότι δεν είμαι κατανοητός στον βαθμό που θα ήθελα. Πώς να είμαι, αφού για να μάθω να γράφω, έπρεπε να διαβάσω αγγλόφωνα βιβλία; Θα μάθετε αρκετά για το γράψιμο και τις δυσκολίες του σε σεμινάρια δημιουργικής γραφής και επιμέλειας βιβλίων. Εγώ τα πρωτοσυνάντησα στα αγγλικά. Ευτυχώς υπάρχουν και για την ελληνική γλώσσα. Μια ιδέα μπορείτε να έχετε εδώ στα έξοχα υπο-γλώσσια. Μόνο έχει κάποιο πρόβλημα η ιστοσελίδα, οπότε κατεβείτε αργά αργά μέχρι να τα δείτε να εμφανίζονται. 

Ώρα για τον προϕορικό λόγο τώρα. Παρακολούθησα στο Coursera το Public Speaking από έναν καθηγητή του πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον —μάθημα ρητορικής, μάθημα δηλαδή παραγωγής και κατανόησης προϕορικού λόγου το οποίο διαρκεί 10 βδομάδες— και τραβώ τα μαλλιά μου. Σε αυτό το σχολείο τι κάναμε; Γιατί έχανα την ώρα μου με τα ανώμαλα ρήματα των αρχαίων ελληνικών και όχι με αυτά; Είναι δυνατόν ποτέ να ασκηθείς στον προφορικό λόγο με τη μετάφραση αρχαίων κειμένων; Πώς θα το καταφέρεις αυτό; Πώς θα μάθεις τις διαφορές γραπτού και προφορικού λόγου; Πώς θα αποκτήσουν συνοχή και νόημα τα λόγια σου αν ποτέ δε μιλάς; Επειδή μπορεί κάποιος να θεωρεί τη ρητορική απλή, ας ρίξει μια ματιά εδώ ή εδώ και να διαβάσει εδώ ένα κείμενο για τη διδασκαλία του προφορικού λόγου ή μπορεί να παρακολουθήσει το προαναφερόμενο μάθημα ρητορικής.

Πάμε και στη γραμματική. Υπάρχουν γραμματικά φαινόμενα που προέρχονται από την αρχαία γλώσσα. Τα ρήματα σε -βάλλω, τα ρήματα σε -άγω, ρήματα όπως το προτίθεμαι, τα επίθετα σε -ης-ης-ες κ.ά. Να χαλαρώσουμε λίγο, βρε παιδιά. Είναι δυνατόν για να τα μάθουμε αυτά να πρέπει να μάθουμε όλη την αττική διάλεκτο; Κι εγώ που δεν την έμαθα ποτέ, πώς τα ξέρω; Αυτά τα φαινόμενα προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά, αλλά πλέον ανήκουν στα νέα ελληνικά. Πόσο δύσκολο είναι να το καταλάβουμε; Συστηματική εξάσκηση θέλει, όπως θα κάναμε και στα αρχαία. Η μόνη διαφορά είναι ότι η εξάσκηση θα αφιερωνόταν σε ό,τι υπάρχει στα νέα και όχι σε ένα σωρό άσχετα πράγματα. Κι επειδή δε θα διδάσκαμε άσχετα πράγματα, θα είχαμε χρόνο να ασχοληθούμε και με τα υπόλοιπα που αναφέρω παραπάνω. Απλό είναι...

Πάμε και στην ορθογραϕία, δυστυχώς το σημαντικό κομμάτι της γλώσσας για τους περισσότερους Έλληνες... Κάποιες λέξεις απλώς γράϕονται με τον τρόπο που γράϕονται και με την εξάσκηση και τη σωστή διδασκαλία θα τις μάθεις. Τώρα γιατί την εξάσκηση πρέπει να την κάνεις στα αρχαία ελληνικά και όχι στα νέα δεν ξέρω. Στις αγγλόφωνες χώρες για να μάθουν τις λατινικές και ελληνικές ρίζες λέξεων τις διδάσκουν συστηματικά ως οργανικό τμήμα της γλώσσας τους και δεν αναγκάζουν τους μαθητές να μάθουν Λατινικά και Ελληνικά! Αυτό πρέπει να κάνουμε κι εμείς. Και όταν υπάρχουν σκοτεινά σημεία που δεν είναι δυνατόν να εξηγηθούν με απλό τρόπο στους μαθητές, αντί να διαλέξουμε τον δύσκολο δρόμο της εκμάθησης όλων των αρχαίων ελληνικών (προσέξτε: να μάθουμε όλη τη γραμματική, όλο το συντακτικό, όλες τις ανώμαλες περιπτώσεις, να μεταφράσουμε άφθονα κείμενα, όλα αυτά για να μάθουμε την ορθογραφία λίγων λέξεων), μπορούμε να επιλέξουμε τη συστηματική εξάσκηση. Υπάρχουν τρόποι στην παιδαγωγική επιστήμη. Θα κερδίσουμε πολύτιμο χρόνο. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να πάμε από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη μέσω Νέας Υόρκης. Εξάλλου, η απλή αναφορά της ετυμολογίας μιας λέξης πολλές φορές μας λύνει τα χέρια. Σιγά μην πρέπει να μάθουν τα παιδιά όλη την αρχαία ελληνική γλώσσα για να καταλάβουν την ετυμολογία της λέξης εύνοια. Το έχω διδάξει και είναι πολύ πιο εύκολο από όσο νομίζετε.

Κι από την άλλη, η ορθογραϕία είναι υπερτιμημένη. Τι θα γίνει δηλαδή αν κάνεις ένα ωρθογραϕικό λάθος; Έκανα κι εγώ ένα τώρα. Όλο το κείμενο απορρίπτεται; Ή έστω ότι κάνεις ένα γραμματικό λάθος ή ένα συντακτικό λάθος. Πάλι απορρίπτεται όλο το κείμενο; Είναι δυνατόν να έχω γράψει όλα αυτά και να μην έχω κάνει κανένα λάθος; Ο Θεός είμαι; Σημασία έχουν οι ιδέες, τα επιχειρήματα, τα συναισθήματα, ο τρόπος παρουσίασης, η συνοχή του κειμένου, η χρήση των κατάλληλων λέξεων κι όχι η ορθογραϕία. Σημαντικό είναι να την ξέρεις, υπάρχουν όμως και σημαντικότερα. Απλώς οι περισσότεροι από μας τα αγνοούν. Λογικό είναι. Αφού δεν τα διδάχτηκαν ποτέ...

Για την κατάργηση των αρχαίων στο γυμνάσιο ΙΙ