Ένας ύμνος για τους μαθητές των τελευταίων θρανίων

Ο κόσμος είναι πολύπλοκος· μα είναι πετυχημένο κάποιες φορές να τον μοιράζεις στη μέση. Συχνά μοιράζω και τους εκπαιδευτικούς: σε αυτούς που ασχολούνται με τους μαθητές των τελευταίων θρανίων και σε αυτούς που τους αφήνουν στην τύχη τους. Οι δεύτεροι πρέπει να είναι η θορυβώδης πλειοψηφία· οι πρώτοι η σιωπηλή μειοψηφία.

Οι μαθητές των τελευταίων θρανίων... στην εκπαιδευτική αργκό με τον συγκεκριμένο όρο περιγράφονται οι αδύναμοι μαθητές. Αυτοί δηλαδή που συνήθως τους αποφεύγουν όλοι: αυτοί που δεν τους θέλουν στην τάξη τους οι εκπαιδευτικοί· αυτοί που δεν τους θέλουν στα σχολεία τους οι διευθυντές· αυτοί που δεν τους θέλουν στην περιφέρειά τους οι σύμβουλοι. Το καλύτερο που έχω ακούσει για αυτούς είναι λόγια συμπόνιας. Μα εγώ δε θέλω να τους συμπονέσω· εγώ θέλω να τους υμνήσω.

Ο καλός εκπαιδευτικός έχει πολλά χαρακτηριστικά. Ένα από αυτά είναι η ποικιλία των μαθητών που μπορεί να διδάξει. Για να το πετύχεις αυτό πρέπει να έρθεις αντιμέτωπος με κάθε λογής μαθητή: χαρισματικούς, δυσλεξικούς, φτωχούς, τσιγγάνους, αλλοδαπούς, υπερκινητικούς, στο φάσμα του αυτισμού, και ό,τι άλλο μπορείτε να φανταστείτε. Κάθε παιδί σού δείχνει τα όριά σου. Κάποιοι τρομάζουν και αρνούνται την πρόκληση. Κάποιοι, γεμάτοι φόβο, την αρπάζουν από τα μαλλιά και παλεύουν να κατορθώσουν αυτό που θεωρούσαν ακατόρθωτο.

Το ξέρω ότι θα χαρακτηριστώ αιθεροβάμων. Είμαι αρκετά μεγάλος για να με στενοχωρούν αυτά. Εξάλλου, έχω σπάσει αρκετές φορές τα μούτρα μου για να πετάω στα σύννεφα. Ούτε αναφέρομαι σε μένα· αναφέρομαι σε άγνωστους εκπαιδευτικούς που αφιερώνουν πεντάλεπτα σε αυτά τα παιδιά. Μα είναι τα καλύτερά τους πεντάλεπτα. Είναι πεντάλεπτα που τους πηγαίνουν παραπέρα, σε χώρους που δεν είχαν φανταστεί.

Υπάρχει κάθε είδους όραμα για την εκπαίδευση. Κάθε πολιτικό κόμμα, κάθε θρησκευτική ομάδα, κάθε επαγγελματίας ζητά κάτι. Συνήθως οι προτεινόμενες αλλαγές είναι ριζικές, στολισμένες με φανταχτερές λέξεις και ενίοτε πανάκριβες. Εγώ οραματίζομαι κάτι λιτό: κάθε γονιός να αφήνει το παιδί του στο σχολείο ήσυχος ότι θα του φερθούν με σεβασμό. Και πως, αν είναι δύσκολο παιδί, σαν έρθει η ώρα, θα το τιμήσουν όπως αρμόζει σε κάποιον που σε ωθεί να πετύχεις το αδύνατο.

Για την κατάργηση των αρχαίων στο γυμνάσιο II

Σε προηγούμενη ανάρτηση είχα καταπιαστεί με τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στο γυμνάσιο. Αν και ήταν εκτενής, στην πραγματικότητα είχε αποσπασματικό χαρακτήρα. Με την τρέχουσα ανάρτηση θα προσπαθήσω να οργανώσω το θέμα καλύτερα. Κατ' αρχάς, λοιπόν, θεωρώ ότι τρία είναι τα κύρια επιχειρήματα των υποστηρικτών της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών στο γυμνάσιο:

• να μάθουμε καλύτερα τα νέα ελληνικά,
• να καλλιεργήσουμε τη σκέψη μας,
• να μπορούμε να διαβάσουμε ελληνικά κείμενα παλιότερων εποχών.

Τον πρώτο λόγο, κατά τη γνώμη μου, τον έχω ανασκευάσει σε μεγάλο βαθμό στην προηγούμενη ανάρτηση. Εδώ θα επικεντρωθώ στον δεύτερο. Υπάρχει η αντίληψη, ευρύτατα διαδεδομένη, ότι συγκεκριμένα μαθησιακά αντικείμενα —όπως τα αρχαία ελληνικά, τα λατινικά, τα μαθηματικά, ακόμα και το σκάκιš—, επειδή είναι δύσκολα, καλλιεργούν τη σκέψη. Στην ψυχολογία το συγκεκριμένο φαινόμενο ονομάζεται μεταβίβαση της μάθησης (transfer of learning). Μεταφέρεις τις γνώσεις και τις δεξιότητες που έχεις αποκτήσει σε έναν τομέα, π.χ., στα μαθηματικά, σε κάποιον άλλον τομέα, π.χ., στη χημεία. Ενώ φαίνεται διαισθητικά σωστό, το πρόβλημα είναι ότι η ψυχολογία υποστηρίζει ότι η μεταβίβαση της μάθησης συμβαίνει πολύ δύσκολα. Δε δέχεται δηλαδή ότι, αν μάθεις καλά τα αρχαία ελληνικά, θα γίνεις πιο έξυπνος. Και αυτό το ξέρουμε ήδη από το 1901 χάρις στον Thorndike (κοιτάξτε στην 4η σελίδα με τον τίτλο "Formal Discipline and Mental Fitness"; εδώ στη σελίδα 4 θα βρείτε το ίδιο συμπέρασμα από άλλη έρευνα για τα λατινικά). Εκείνη την περίοδο πραγματοποιήθηκαν αρκετές έρευνες, ειδικά για τα λατινικά, για να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι η σκέψη δεν καλλιεργείται με τον συγκεκριμένο τρόπο. Ήταν ένας από τους βασικούς λόγους υποχώρησης των κλασικών σπουδών από τα αναλυτικά προγράμματα των σχολείων.

Πέρα από τις έρευνες του Thorndike, αν μελετήσουμε τη σύγχρονη βιβλιογραφία για την επίλυση προβλημάτων, τη λήψη αποφάσεων, την κριτική σκέψη, τη δημιουργική σκέψη, την έρευνα, δεν υπάρχει πιθανότητα να βρείτε καμιά αναφορά στα αρχαία ελληνικά. Κανείς δεν ασχολείται. Είναι χάσιμο χρόνου. Όποιος δε βαριέται ας ρίξει μια ματιά ενδεικτικά στις παρακάτω πηγές:

• επίλυση προβλημάτων (εδώ, εδώ)
• κριτική σκέψη (εδώ)
• νοημοσύνη (εδώ)

Στα μαθηματικά για παράδειγμα, τον κατεξοχήν χώρο επίλυσης προβλημάτων, διδάσκουμε στους μαθητές διάφορες στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων. Οι περισσότεροι αναγνώστες δεν καταλαβαίνουν τι εννοώ, μιας και τα μαθηματικά τα διδαχτήκαμε λάθος. Όποιος έχει υπομονή μπορεί να ρίξει μια ματιά εδώ και εδώ. Για παράδειγμα μια στρατηγική για να αυξήσεις τις πιθανότητες να λύσεις ένα πρόβλημα είναι να σχεδιάσεις κάτι. Ή ένας απλός τρόπος για να ελέγξεις αν έχεις λύσεις σωστά το πρόβλημα είναι να δεις αν έχεις χρησιμοποιήσει όλα τα δεδομένα. Αν δεν τα έχεις χρησιμοποιήσει τότε μάλλον κάτι δεν πάει καλά. Παρόμοιες τεχνικές διδάσκονται σε όλον τον κόσμο και σίγουρα κανείς δεν περιμένει να μάθεις αρχαία για να γίνεις καλύτερος στα μαθηματικά.

Και στην κριτική σκέψη επικρατεί μια παρόμοια κατάσταση. Κι εδώ κανείς δε διδάσκει αρχαία ελληνικά για να μάθει τα παιδιά να σκέφτονται. Διδάσκουν όμως άλλα πράγματα, όπως τις λογικές πλάνες. Μια μάλιστα αγαπημένη λογική πλάνη των υποστηρικτών της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών στο γυμνάσιο είναι η προσφυγή στην αυθεντία. Συχνά επικαλούνται αποφεύγματα επιφανών προσώπων, ο Ελύτης πρέπει να είναι ο πιο αγαπημένος, προκειμένου να στηρίξουν τις θέσεις τους. Το πρόβλημα είναι πως στην επιστήμη τα αποφεύγματα δεν παίζουν κανένα ρόλο· ρόλο παίζουν οι επιστημονικές έρευνες. Και να αναφέρεις ρήσεις επιστημόνων που μελετούν την ελληνική γλώσσα και τη διδασκαλία της έχει μια αξία. Οι ρήσεις όμως ανθρώπων που δεν ανήκουν στον συγκεκριμένο χώρο, δείχνουν έλλειψη πραγματικών επιχειρημάτων. Άθελά τους αποδεικνύουν ότι η εκμάθηση των αρχαίων ελληνικών τελικά δεν ενδυναμώνει τη σκέψη.

Όποιος έχει υπομονή και μελετήσει σε βάθος τους σύγχρονους προβληματισμούς της παιδαγωγικής επιστήμης σχετικά με τη διδασκαλία της σκέψης θα καταλάβει καλύτερα τι εννοώ με την παρούσα ανάρτηση. Εκτενέστερη ανάλυση θα κουράσει. Σε επόμενη ανάρτηση θα ασχοληθώ και με τον τρίτο λόγο που θεωρώ ότι είναι και το σημαντικότερο επιχείρημα.

Παιδαγωγική Επιστήμη: πότε θα καταλάβουμε την αξία της;

Έχεις ένα τεστ σε τρεις μέρες. Αναρωτιέσαι: «Να διαβάσω από λίγο κάθε μέρα ή να διαβάσω μαζεμένα την τελευταία μέρα;». Πώς είναι δυνατόν να απαντήσεις αυτήν την ερώτηση, επειδή είσαι πολύ καλός φυσικός, χημικός, βιολόγος, μαθηματικός, θεολόγος ή φιλόλογος; Από πότε οι συγκεκριμένες επιστήμες ασχολούνται με αυτά τα ερωτήματα; Πώς είναι δυνατόν να πιστεύουμε ότι μπορεί να διδάξει κάποιος χωρίς βαθιές γνώσεις της Παιδαγωγικής Επιστήμης;

Γίνεται να μάθεις να διαχειρίζεσαι μια τάξη σπουδάζοντας Φυσική, Χημεία, Βιολογία, Μαθηματικά, Θεολογία, Φιλολογία; Πώς θα μάθεις ότι στην τάξη επικρατεί αναταραχή: επειδή δεν υπάρχουν σαφείς κανόνες, σαφείς ρουτίνες· επειδή δεν μπορείς να επαινείς ένα έφηβο δημόσια αλλά μόνο κατ' ιδίαν· επειδή ο φόβος της αποτυχίας και η επαναλαμβανόμενη αποτυχία ωθεί τους μαθητές στη φασαρία· επειδή εσύ ο ίδιος, ο εκπαιδευτικός, δε σέβεσαι τους μαθητές σου;

Ιδρύθηκαν τα τμήματα του Φυσικού, του Χημικού, του Βιολογικού, για να μελετούν τις λανθασμένες ιδέες των παιδιών για τη φύση, αλλά και το πώς είναι δυνατόν να τις αλλάξουμε; Ο Νεύτωνας, ο Παστέρ, ο Δαρβίνος αυτά μελετούσαν; Μήπως τα φιλολογικά τμήματα ανακάλυψαν την πολυαισθητηριακή μέθοδο ως την πλέον ενδεδειγμένη μέθοδο διδασκαλίας για όσους δυσκολεύονται να μάθουν ανάγνωση; Ή μήπως ασχολούνται με τους καλύτερους τρόπους διδασκαλίας της ορθογραφίας;

Η Παιδαγωγική Επιστήμη είναι η επιστήμη της διδασκαλίας. Όσο και να την υποτιμάς, θα τη συναντάς μπροστά σου. Θα τη συναντάς όταν δε θα σε προσέχουν, όταν δε θα μαθαίνουν, όταν θα διαλύουν την τάξη. Δεν μπορείς να διδάξεις χωρίς βαθιές γνώσεις του αντικειμένου το οποίο καλείσαι να διδάξεις και χωρίς βαθιές γνώσεις της Παιδαγωγικής Επιστήμης. Αυτά τα δύο πάνε χέρι χέρι όπου και να διδάσκεις, από τον παιδικό σταθμό μέχρι την εκπαίδευση ενηλίκων. Ελπίζω κάποτε να το καταλάβουμε όλοι.

Για τους μαθητές μου.

Δεν είχα νιώσει ποτέ την ανάγκη να γράψω ένα κείμενο για να αποχαιρετήσω τους μαθητές μου. Δεν εννοώ ανοησίες που διαβάζουμε στις γιορτές λήξης. Μιλώ για κείμενο μεστό. Δεν ξέρω κι αν μπορώ να το κάνω, αν μπορώ να γράψω για παιδιά· πάντα γράφω για μεγάλους. Ήδη έβαλα τη λέξη «μεστό» κι άντε να σας την εξηγήσω τώρα... 

Ό,τι κι αν νιώθετε για μένα αυτήν τη στιγμή θα αλλάξει με το πέρασμα του χρόνου. Ποτέ πάλι δε θα είμαι τόσο σημαντικός όσο τώρα. Έτσι είναι η σχέση δασκάλου–μαθητή. Καταδικασμένη να πεθάνει. Τους περισσότερους από σας δε θα τους ξαναδώ, και για όσους δω —ελάχιστη ώρα κρατούν αυτές οι συναντήσεις— ελπίζω να είμαι μια ευχάριστη φιγούρα.

Ονειρευτείτε, ονειρευτείτε όσο πιο δυνατά μπορείτε! Μην ακούσετε όσους σας πουν ότι τα όνειρα δεν πραγματοποιούνται. Τα δικά τους όνειρα δε βγήκαν αληθινά· εσάς τι σας νοιάζει; 

Ακόμα κι αν πάνε όλα στραβά, ακόμα κι αν δεν υπάρχει ελπίδα, συνεχίστε. Κανείς δεν ξέρει κάποιον που τα παράτησε και βγήκε νικητής. Και υπάρχει κάτι πιο άδικο από το να παρατήσεις τα όνειρά σου;

Θα μπορούσα να συνεχίσω να σας γράφω ευχές και συμβουλές, αλλά πρέπει κάποτε να σας πω και όλη την αλήθεια. Και η αλήθεια είναι πως ό,τι κι αν κάνετε, η αποτυχία θα έρθει. Ξανά και ξανά, πιθανότατα συχνότερα από όσο θέλετε. Είναι φυσιολογικό. Συμβαίνει σε όλους μας. Κάποιοι συνεχίζουν την προσπάθεια και κάποιοι σταματούν. Ελπίζω να σας έμαθα να συνεχίζετε.

Για την κατάργηση των αρχαίων στο γυμνάσιο

Είμαι υπέρ της κατάργησης της διδασκαλίας των αρχαίων στο γυμνάσιο. Στον συνεχιζόμενο διάλογο θα ήθελα να προσθέσω κάποια στοιχεία τα οποία δεν έχω δει να τα αναφέρει κανείς. Ουσιαστικά, θα προσπαθήσω συνοπτικά να αναφέρω πτυχές της διδασκαλίας του γλωσσικού μαθήματος οι οποίες στην Ελλάδα αγνοούνται. Πρώτα, όμως, δεν μπορώ να αντισταθώ σε μία πρόκληση.

Δεν είναι δυνατόν τον εικοστό πρώτο αιώνα να λες ότι τα αρχαία εξασκούν την κριτική σκέψη. Είναι αστείο και δείχνει ότι ο συνομιλητής δεν γνωρίζει καθόλου τη σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία. Το πιο σύντομο που μπορώ να αναφέρω είναι ένα κείμενο που συνοψίζει τους σύγχρονους προβληματισμούς. Έχει και βιβλιογραφία. Αν βρείτε πουθενά τα αρχαία ελληνικά να μου το πείτε. Εγώ, όσο και να έψαξα, δεν το κατάφερα.

Πηγαίνοντας στη γλώσσα τώρα και μιλώντας απλά, θα αναφέρω ότι στο γλωσσικό μάθημα οι μαθητές πρέπει να κατανοούν τον γραπτό και τον προφορικό λόγο σε ικανοποιητικό βαθμό, αλλά και να εκφράζονται ικανοποιητικά γραπτώς και προφορικώς. Θα ξεκινήσω με την κατανόηση των γραπτών κειμένων. Κατ' αρχάς, η αναγνωστική κατανόηση επηρεάζεται από τις γνώσεις που έχει ο αναγνώστης για τη δομή του κειμένου. Δηλαδή, πώς είναι δυνατόν να σχεδιάσεις ένα κείμενο, πόσες πρέπει να είναι οι παράγραϕοι και ποιο το περιεχόμενό τους. Αλλιώς οργανώνεις τις λέξεις όταν προσπαθείς να πείσεις τον αναγνώστη ποιο κόμμα να ψηϕίσει στις επερχόμενες εκλογές κι αλλιώς όταν αφηγείσαι πώς πέρασες στις διακοπές σου. Αν ο αναγνώστης μαντέψει —από τον τίτλο, τις εικόνες, τον πρόλογο— τη δομή, θα κατανοήσει καλύτερα το κείμενο. Φυσικά, οι πιθανές δομές είναι πάρα πολλές, μιας και έχουμε πάρα πολλά διαϕορετικά κείμενα: βιογραϕίες, περιλήψεις, αγγελίες, οδηγίες, συνταγές, δοκίμια, επιστημονικά άρθρα, δημοσιογραϕικά άρθρα, συνεντεύξεις κ.τ.λ. Κι όλα αυτά οφείλουμε να τα διδάξουμε στο σχολείο. Αλλιώς πώς θα τα μάθει ο μαθητής; Αυτονόητο είναι ότι αυτές τις δομές θα τις διδάξεις πιο εύκολα αν τα παιδιά αναλύσουν κείμενα στα νέα ελληνικά παρά στα αρχαία. Εξάλλου, στα αρχαία ελληνικά δε θα βρεις επιστημονικά ή δημοσιογραφικά κείμενα. Κάποια πράγματα γράφονται αναλυτικότερα εδώ, εδώ κι εδώ. Αυτή η γνώση είναι απαραίτητη και όταν γράφουμε, αλλά για τον γραπτό λόγο θα μιλήσω σε λίγο. 

Δεύτερον, η κατανόηση του γραπτού λόγου εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφερόμαστε κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης. Δηλαδή, άλλα θα καταλάβει κάποιος που δεν είναι συγκεντρωμένος στο κείμενο την ώρα που το διαβάζει κι άλλα αυτός που κρατά σημειώσεις, σχηματίζει ερωτήσεις που προσπαθεί να απαντήσει, κατασκευάζει εννοιολογικούς χάρτες, προβλέπει τι θα γράψει στη συνέχεια ο συγγραϕέας, γράϕει περιλήψεις, σκέϕτεται πιθανές αντιρρήσεις στα λεγόμενα του συγγραφέα ή επεκτείνει τη σκέψη του. Αυτός που, όπως λέμε στην παιδαγωγική, χρησιμοποιεί στρατηγικές κατανόησης κειμένου. Οι στρατηγικές κατανόησης δεν αναπτύσσονται από μόνες τους σε όλους τους μαθητές, με αποτέλεσμα να πρέπει να διδαχτούν συστηματικά, φέρνοντας σε επαφή τα παιδιά με ποικιλία κειμένων σε όλα τα μαθήματα στα οποία οι μαθητές καλούνται να τις εφαρμόσουν. Είναι μια επίπονη και χρονοβόρα διαδικασία τόσο για τον εκπαιδευτικό όσο και για τον εκπαιδευόμενο. Γιατί ας μην ξεχνάμε πως οι μαθητές οφείλουν να ασκούνται σε ολοένα και δυσκολότερα κείμενα, επομένως δεν μπορείς να πεις ποτέ ότι η διδασκαλία ολοκληρώθηκε. Μία από τις πιο γνωστές και αποτελεσματικές μεθόδους διδασκαλίας είναι η αμοιβαία διδασκαλία (reciprocal teaching) η οποία είναι παντελώς άγνωστη στην Ελλάδα. Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να δείτε εδώ κι εδώ. Κι αυτές τις στρατηγικές θα τις μάθεις πιο εύκολα αν τις εφαρμόσεις σε νεοελληνικά και όχι σε αρχαιοελληνικά κείμενα. Ουσιαστικά, δε σου προσφέρουν κάτι τα αρχαία ελληνικά στη διδασκαλία της κατανόησης του κειμένου.

Μία ένσταση θα μπορούσε να είναι ο εμπλουτισμός του λεξιλογίου. Αρκετοί θεωρούν ότι τα αρχαία εμπλουτίζουν το λεξιλόγιο. Προϕανώς το πλούσιο λεξιλόγιο χρειάζεται. Το θέμα είναι αν η ανάπτυξη του λεξιλογίου έρχεται με τα αρχαία. Η γνώμη μου είναι πως όχι. Επιστημονικοί όροι όπως πρωτογενές πλεόνασμα, δευτερογενές πλεόνασμα γίνονται κατανοητοί αν γνωρίζεις την οικονομική επιστήμη, από την οποία προέρχονται, και όχι την αρχαία ελληνική γλώσσα και συνακόλουθα την ετυμολογία. Αν θες να εμπλουτίσεις το λεξιλόγιό σου πρέπει να ανατρέξεις στο σήμερα και όχι στο χτες. Άλλη είναι η σημασία της λέξης κρούση για έναν ϕυσικό και άλλη για τους υπόλοιπους ελληνόϕωνους. Και η ειδική σημασία των εννοιών κρούση, κλιματική αλλαγή, οικονομική ύϕεση, πληθωρισμός τόσο στη ϕυσική όσο και στην οικονομική επιστήμη, εξέλιξη στη βιολογία δεν κατακτώνται από τα αρχαία, αλλά από τη μελέτη των αντίστοιχων επιστημών. Επίσης, πολλές από τις λέξεις που χρησιμοποιούμε είτε είναι μεταγενέστερες των αρχαίων ελληνικών (ποδοσφαιροποίηση) είτε έχουν αλλάξει σημασία με την πάροδο του χρόνου (νερό) είτε προέρχονται από ξένες γλώσσες (πολυθρόνα) ή είναι μεταφραστικά δάνεια (ποδόσφαιρο). Αυτές πώς θα τις μάθουμε; Με τον παραδοσιακό τρόπο: διάβασμα. Διάβασμα χρειάζεται και όχι αρχαία. Αλλιώς οι κλασικοί ϕιλόλογοι θα κατανοούσαν τα πάντα.

Χωρίς να έχω εξαντλήσει το θέμα της κατανόησης της ανάγνωσης (όποιος θέλει μπορεί να διαβάσει κι άλλα εδώ, εδώ, εδώ, εδώ κι εδώ), θα περάσω στο γράψιμο. Πώς περίπου πρέπει να γίνεται το μάθημα σήμερα; Οι μαθητές σχεδιάζουν και στη συνέχεια γράφουν κείμενα στο σχολείο, ώστε να ξέρει ο καθηγητής το επίπεδο της τάξης και να προσαρμόζει τη διδασκαλία του στις ανάγκες τους. Αν τα παιδιά γράφουν μόνο στο σπίτι πώς θα γνωρίζει αν τα κείμενα είναι δικά τους ή άλλων; Μόλις τελειώσει η συγγραφή τα κείμενα διορθώνονται και μέσα στην τάξη. Ο μαθητής διορθώνει το κείμενό του μόνος του, διορθώνει κείμενα συμμαθητών του, ενώ και ο φιλόλογος προτείνει διορθώσεις ως πιο έμπειρος συγγραφέας. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί ενσωματώνει και άλλες δεξιότητες, αυτές δηλαδή που απαιτούνται τόσο στην αυτοδιόρθωση των κειμένων του όσο και στη διόρθωση από τον ίδιο κειμένων άλλων ανθρώπων. Νομίζω ότι η αξία αυτών των δεξιοτήτων είναι προφανής. Φυσικά, το γράψιμο ξεκινά από την ανάγνωση κειμένων που λειτουργούν ως συγγραφικά υποδείγματα. Ο εκπαιδευτικός επιχειρεί σε πρώτη φάση να φανερώσει τα μυστικά της συγγραφής των συγκεκριμένων υποδειγμάτων στους μαθητές. Στη συνέχεια τα παιδιά καλούνται να γράψουν αντίστοιχα έργα. Άνετα, επομένως, μπορεί να χαθούν και 2 διδακτικά δίωρα για να γραφτεί ένα μόνο κείμενο. Αυτή είναι η σύγχρονη πρακτική που επιτάσσει η παιδαγωγική επιστήμη αλλά και το υπουργείο. Για να μη νομίζετε ότι αυτά τα λέω εγώ, ρίξτε μια ματιά εδώ, εδώ, εδώ, εδώ για να συνειδητοποιήσετε την πολυπλοκότητα της διδασκαλίας της συγγραφής κειμένων, την οποία εγώ πολύ απλοϊκά αναφέρω. Αυτό που δεν μπορώ να καταλάβω είναι πού μπαίνουν τα αρχαία σε αυτήν τη διαδικασία. Τα κείμενα που θα λειτουργήσουν ως πρότυπα πρέπει να είναι στα νέα ελληνικά και τα κείμενα που θα γράψουν οι μαθητές πάλι στα νέα ελληνικά θα είναι. Τα αρχαία τι θα προσφέρουν;

Το ξέρω ότι δεν είμαι κατανοητός στον βαθμό που θα ήθελα. Πώς να είμαι, αφού για να μάθω να γράφω, έπρεπε να διαβάσω αγγλόφωνα βιβλία; Θα μάθετε αρκετά για το γράψιμο και τις δυσκολίες του σε σεμινάρια δημιουργικής γραφής και επιμέλειας βιβλίων. Εγώ τα πρωτοσυνάντησα στα αγγλικά. Ευτυχώς υπάρχουν και για την ελληνική γλώσσα. Μια ιδέα μπορείτε να έχετε εδώ στα έξοχα υπο-γλώσσια. Μόνο έχει κάποιο πρόβλημα η ιστοσελίδα, οπότε κατεβείτε αργά αργά μέχρι να τα δείτε να εμφανίζονται. 

Ώρα για τον προϕορικό λόγο τώρα. Παρακολούθησα στο Coursera το Public Speaking από έναν καθηγητή του πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον —μάθημα ρητορικής, μάθημα δηλαδή παραγωγής και κατανόησης προϕορικού λόγου το οποίο διαρκεί 10 βδομάδες— και τραβώ τα μαλλιά μου. Σε αυτό το σχολείο τι κάναμε; Γιατί έχανα την ώρα μου με τα ανώμαλα ρήματα των αρχαίων ελληνικών και όχι με αυτά; Είναι δυνατόν ποτέ να ασκηθείς στον προφορικό λόγο με τη μετάφραση αρχαίων κειμένων; Πώς θα το καταφέρεις αυτό; Πώς θα μάθεις τις διαφορές γραπτού και προφορικού λόγου; Πώς θα αποκτήσουν συνοχή και νόημα τα λόγια σου αν ποτέ δε μιλάς; Επειδή μπορεί κάποιος να θεωρεί τη ρητορική απλή, ας ρίξει μια ματιά εδώ ή εδώ και να διαβάσει εδώ ένα κείμενο για τη διδασκαλία του προφορικού λόγου ή μπορεί να παρακολουθήσει το προαναφερόμενο μάθημα ρητορικής.

Πάμε και στη γραμματική. Υπάρχουν γραμματικά φαινόμενα που προέρχονται από την αρχαία γλώσσα. Τα ρήματα σε -βάλλω, τα ρήματα σε -άγω, ρήματα όπως το προτίθεμαι, τα επίθετα σε -ης-ης-ες κ.ά. Να χαλαρώσουμε λίγο, βρε παιδιά. Είναι δυνατόν για να τα μάθουμε αυτά να πρέπει να μάθουμε όλη την αττική διάλεκτο; Κι εγώ που δεν την έμαθα ποτέ, πώς τα ξέρω; Αυτά τα φαινόμενα προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά, αλλά πλέον ανήκουν στα νέα ελληνικά. Πόσο δύσκολο είναι να το καταλάβουμε; Συστηματική εξάσκηση θέλει, όπως θα κάναμε και στα αρχαία. Η μόνη διαφορά είναι ότι η εξάσκηση θα αφιερωνόταν σε ό,τι υπάρχει στα νέα και όχι σε ένα σωρό άσχετα πράγματα. Κι επειδή δε θα διδάσκαμε άσχετα πράγματα, θα είχαμε χρόνο να ασχοληθούμε και με τα υπόλοιπα που αναφέρω παραπάνω. Απλό είναι...

Πάμε και στην ορθογραϕία, δυστυχώς το σημαντικό κομμάτι της γλώσσας για τους περισσότερους Έλληνες... Κάποιες λέξεις απλώς γράϕονται με τον τρόπο που γράϕονται και με την εξάσκηση και τη σωστή διδασκαλία θα τις μάθεις. Τώρα γιατί την εξάσκηση πρέπει να την κάνεις στα αρχαία ελληνικά και όχι στα νέα δεν ξέρω. Στις αγγλόφωνες χώρες για να μάθουν τις λατινικές και ελληνικές ρίζες λέξεων τις διδάσκουν συστηματικά ως οργανικό τμήμα της γλώσσας τους και δεν αναγκάζουν τους μαθητές να μάθουν Λατινικά και Ελληνικά! Αυτό πρέπει να κάνουμε κι εμείς. Και όταν υπάρχουν σκοτεινά σημεία που δεν είναι δυνατόν να εξηγηθούν με απλό τρόπο στους μαθητές, αντί να διαλέξουμε τον δύσκολο δρόμο της εκμάθησης όλων των αρχαίων ελληνικών (προσέξτε: να μάθουμε όλη τη γραμματική, όλο το συντακτικό, όλες τις ανώμαλες περιπτώσεις, να μεταφράσουμε άφθονα κείμενα, όλα αυτά για να μάθουμε την ορθογραφία λίγων λέξεων), μπορούμε να επιλέξουμε τη συστηματική εξάσκηση. Υπάρχουν τρόποι στην παιδαγωγική επιστήμη. Θα κερδίσουμε πολύτιμο χρόνο. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να πάμε από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη μέσω Νέας Υόρκης. Εξάλλου, η απλή αναφορά της ετυμολογίας μιας λέξης πολλές φορές μας λύνει τα χέρια. Σιγά μην πρέπει να μάθουν τα παιδιά όλη την αρχαία ελληνική γλώσσα για να καταλάβουν την ετυμολογία της λέξης εύνοια. Το έχω διδάξει και είναι πολύ πιο εύκολο από όσο νομίζετε.

Κι από την άλλη, η ορθογραϕία είναι υπερτιμημένη. Τι θα γίνει δηλαδή αν κάνεις ένα ωρθογραϕικό λάθος; Έκανα κι εγώ ένα τώρα. Όλο το κείμενο απορρίπτεται; Ή έστω ότι κάνεις ένα γραμματικό λάθος ή ένα συντακτικό λάθος. Πάλι απορρίπτεται όλο το κείμενο; Είναι δυνατόν να έχω γράψει όλα αυτά και να μην έχω κάνει κανένα λάθος; Ο Θεός είμαι; Σημασία έχουν οι ιδέες, τα επιχειρήματα, τα συναισθήματα, ο τρόπος παρουσίασης, η συνοχή του κειμένου, η χρήση των κατάλληλων λέξεων κι όχι η ορθογραϕία. Σημαντικό είναι να την ξέρεις, υπάρχουν όμως και σημαντικότερα. Απλώς οι περισσότεροι από μας τα αγνοούν. Λογικό είναι. Αφού δεν τα διδάχτηκαν ποτέ...

Διανοούμενοι και εκπαίδευση

Συχνά ο Νίκος Δήμου αναφέρει ότι το πρόβλημα της εκπαίδευσης είναι πρόβλημα διδασκόντων. Άντε τώρα να εξηγήσεις ότι πρόκειται για απλοϊκή διαπίστωση. Και το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα να εξετάσουμε, έχει τις ατέλειές του. Κι αυτό ακόμα, αν είχε καλύτερους εκπαιδευτικούς, σίγουρα θα είχε λιγότερα προβλήματα. Λογικό δεν είναι; Το θέμα είναι πώς θα επιμορφώσουμε τους εκπαιδευτικούς και όχι να διαπιστώσουμε την ανάγκη επιμόρφωσής τους.

Αν ασχοληθούμε σοβαρά με την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, πρώτα πρώτα δε θα μελετήσουμε τη βιβλιογραφία; Την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για να επιλέξουμε την καλύτερη μέθοδο, τη διοίκηση για να δούμε ποιες δομές θα την υποστηρίξουν, τα οικονομικά για να δούμε τι θα κάνουμε με τους περιορισμένους πόρους που έχουμε, τα κίνητρα για να δούμε πώς θα κινητοποιήσουμε τους εκπαιδευτικούς, την ίδια την παιδαγωγική επιστήμη για να δούμε σε τι ακριβώς θα τους επιμορφώσουμε.

Μετά δε θα πρέπει να εφαρμόσουμε πιλοτικά τον τρόπο επιμόρφωσης που σχεδιάσαμε, να τον αξιολογήσουμε, να τον επεκτείνουμε, να τον αξιολογήσουμε και πάλι; Και αφού παγιώσουμε έναν τρόπο επιμόρφωσης, δε θα πρέπει να ψάχνουμε να βρούμε νέους, αποδοτικότερους; Και όλο αυτό δε θα γίνει από μια διεπιστημονική ομάδα;

Δεν τα λέω όλα αυτά, που πρόχειρες ιδέες είναι, για να σταθώ στα εκπαιδευτικά. Διαβάζω κείμενα διανοούμενων που γράφουν για την εκπαίδευση και συνεχώς διαπιστώνω το ίδιο: δε γνωρίζουν το αντικείμενο, δεν το αναλύουν ενδελεχώς, δεν προχωρούν πέρα από κοινότοπες διαπιστώσεις, στις οποίες μάλλον φτάνουν με κόπο, αν κρίνω από την περηφάνια που επιδεικνύουν όταν τις ανακοινώνουν. Πλέον, μου φαίνεται πιθανό ότι και για τα άλλα θέματα που γράφουν, δεν γνωρίζουν τίποτα.

Τη σημερινή εποχή δεν έχει νόημα να ψάχνεις παντογνώστες· δεν υπάρχουν. Αυτοί που υπάρχουν είναι οι ειδικοί. Οι Bromme, Kienhus και Porsch (2010) ισχυρίζονται ότι δεν μπορούμε να απαντάμε πάντα την ερώτηση: «Τι είναι αληθινό;». Μπορούμε όμως σχεδόν πάντα να απαντάμε την ερώτηση: «Ποιον να πιστέψω;». Αυτός πρέπει να είναι ένας από τους στόχους της εκπαίδευσης. Να εκπαιδεύουμε τους μαθητές να αναζητούν τον κατάλληλο ειδικό προκειμένου να βρουν απαντήσεις στα ερωτήματά τους. Και, από ό,τι φαίνεται, η απάντηση στην ερώτηση «Ποιον να πιστέψω» δεν μπορεί να είναι: «Τους διανοούμενους»...


Το κείμενο προέκυψε από μια συζήτηση στο φέισμπουκ που είχα με την Theresa Giakoumatou. Και όταν λέω συζήτηση εννοώ συζήτηση, χωρίς επιθέσεις και αλληλοκατηγορίες.

Bromme, R., Kienhues, D., & Porsch, T. (2010). Who knows what and who can we believe? Epistemological beliefs are beliefs about knowledge (mostly) to be attained from others. In L. Bendixen & F. Feucht (Eds.), Personal epistemology in the classroom: Theory, research, and implications for practice (pp. 163--193). Cambridge: Cambridge University Press.

Μια όμορφη αναλογία

Αρκετοί παρομοιάζουν τον μαθητή με σπόρο τον οποίο ο εκπαιδευτικός καλείται να καλλιεργήσει. Για να το πετύχει πρέπει να ανακαλύψει και να αναπτύξει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του παιδιού. Είναι μια όμορφη αναλογία, αγαπητή σε πολλούς. Αυτό δε σημαίνει ότι είναι αψεγάδιαστη.

Με μια ματιά φαίνεται λογικό. Ωστόσο, ενώ είναι πολύ εύκολο να μάθεις τι χρειάζεται ένας σπόρος για να τον φροντίσεις, είναι πολύ δύσκολο να μάθεις τι χρειάζεται ένα παιδί. Για να το ανακαλύψεις, πρέπει να αφιερώσεις πολύ χρόνο και φυσικά θα πέσεις σε πολλά λάθη. Μακάρι να ήταν ξεκάθαρα τα πράγματα από την αρχή, αλλά δεν είναι.

Ακόμα όμως κι αν το βρούμε, αυτό σημαίνει ότι μπορεί ή πρέπει να το ικανοποιήσει το σχολείο; Κάποιος μπορεί να θέλει να γίνει πυροσβέστης ή να θέλει να ασχοληθεί επαγγελματικά με την ιππασία. Τι μπορεί να κάνει το σχολείο για αυτό; Είναι τόσο απλό να ικανοποιήσουμε τα ενδιαφέροντα, τις κλίσεις, τα ταλέντα όλων;

Κι αν το καταφέρουμε και ικανοποιήσουμε τα ταλέντα όλων, είναι θεμιτό το σχολείο να ικανοποιεί μόνο ατομικές επιθυμίες; Ο σύγχρονος πολίτης πρέπει να ασχολείται και με ευρύτερα θέματα που απασχολούν την κοινωνία, όπως η πολιτική, το περιβάλλον κ.ά. Αυτά πολλές φορές ξεφεύγουν από τα στενά προσωπικά πλαίσια και απαιτούν γνώσεις και δεξιότητες που είναι δυνατόν να βρίσκονται εκτός των προσωπικών ενδιαφερόντων. Ωστόσο, οφείλουμε να τα διδάξουμε. Πώς συμβιβάζεται αυτή η αντίθεση;

Επεκτείνοντας το προηγούμενο σημείο αναρωτιέμαι γιατί το σχολείο πρέπει να είναι υπηρέτης του προσωπικού γούστου του καθενός και να μην εμπνέει νέα ενδιαφέροντα; Έχεις ένα ιδιαίτερο ταλέντο στα Μαθηματικά. Γιατί το σχολείο να μην προσπαθήσει να σου καλλιεργήσει και το ενδιαφέρον για τη Λογοτεχνία; Δε λέω να γράψεις, μα να ανοίγεις και κανένα λογοτεχνικό βιβλίο πού και πού. 

Δεν πιστεύω ότι η συγκεκριμένη αναλογία είναι πετυχημένη. Δεν πιστεύω ότι ο άνθρωπος είναι σπόρος. Μάλλον χωράφι είναι που επιτρέπει να καλλιεργηθούν συγκεκριμένοι σπόροι. Άλλου το χωράφι είναι πιο γόνιμο, άλλου πιο άγονο. Πάνω κάτω όμως σε όλους μπορεί να καλλιεργηθεί κάτι. Και όπως συμβαίνει και στη φύση, στο χώμα δεν καλλιεργείται μόνο ένα είδος σπόρου. Το σχολείο οφείλει να σπείρει αυτούς που ταιριάζουν στον καθένα και να τους φροντίσει. Και το πιο σημαντικό από όλα, να μάθει στο χωράφι να τους φροντίζει μόνο του, αλλά και να αφήνει και άλλους να φυτρώσουν σε αυτό. Ποιος ξέρει ποτέ τι νέο μπορεί να ανθίσει;